مقدمه
نهمین دورهمی مؤسسه «متن» با موضوع «چالش‌های هوش مصنوعی در تربیت و آموزش در مدرسه» برگزار شد. این نشست با هدف فراهم آوردن فضایی برای هم‌اندیشی و گفتگوی معلمان و مربیان تربیتی، به‌ویژه معلمان راهنما که به‌صورت مستقیم با مسائل تربیتی دانش‌آموزان درگیر هستند، شکل گرفت. با توجه به نفوذ روزافزون هوش مصنوعی در تمامی ابعاد زندگی، از جمله فضای آموزشی، این جلسه به بررسی فرصت‌ها، تهدیدها و چالش‌های پیش روی نظام آموزشی و تربیتی پرداخت.
فضای جلسه و مشارکت شرکت‌کنندگان
دورهمی در فضایی کاملاً صمیمی، پویا و کارگاهی برگزار شد. برخلاف سمینارهای یک‌طرفه، این جلسه مبتنی بر مشارکت فعال حضار بود و هر یک از شرکت‌کنندگان، که عموماً از معلمان و مربیان دغدغه‌مند مدارس اسلامی بودند، به بیان دیدگاه‌ها، تجربیات و نگرانی‌های خود پرداختند. پویایی جلسه و چرخش میکروفون میان حاضران، فرصتی را فراهم آورد تا دیدگاه‌های متنوعی مطرح شود. مشارکت‌کنندگان با جدیت و علاقه در بحث‌ها شرکت کرده و فضای جلسه نشان‌دهنده اهمیت و فوریت موضوع برای فعالان عرصه تربیت بود.
روند تفصیلی جلسه
جلسه در سه بخش اصلی طراحی و اجرا شد که هر بخش به تکمیل بخش قبلی می‌پرداخت:
الف. طرح چالش‌های اولیه
در ابتدای جلسه، هر یک از شرکت‌کنندگان به بیان دغدغه‌ها و مشاهدات خود از تأثیر هوش مصنوعی بر دانش‌آموزان و فضای مدرسه پرداختند. محورهای اصلی نگرانی‌ها شامل موارد زیر بود:
- حریم خصوصی و امنیت داده‌ها: یکی از اولین و جدی‌ترین دغدغه‌های مطرح‌شده، مسئله حفظ حریم خصوصی دانش‌آموزان و اطلاعاتی بود که در اختیار چت‌بات‌ها قرار می‌گیرد. این نگرانی به‌ویژه در فضای تربیتی که با حساسیت‌های بیشتری همراه است، برجسته شد.
- وابستگی و تضعیف توانمندی‌های شناختی: شرکت‌کنندگان به خطر «مغزهای ضعیف» و وابسته به ماشین اشاره کردند. این نگرانی وجود داشت که استفاده مداوم از هوش مصنوعی برای انجام تکالیف و حل مسائل، قدرت تفکر، تحلیل و خلاقیت دانش‌آموزان را کاهش دهد.
- بحران در معنا و انگیزه: یکی از چالش‌های مهم، زیر سؤال رفتن فلسفه درس خواندن و مدرسه رفتن بود. دانش‌آموزان با این تصور که هوش مصنوعی می‌تواند پاسخ همه سؤالات را بدهد، انگیزه خود را برای تلاش و یادگیری از دست می‌دهند.
- اعتبار و جهت‌گیری محتوا: نگرانی از اینکه هوش مصنوعی بر اساس چه رویکرد و منابعی به سؤالات پاسخ می‌دهد و چگونه ممکن است ایده‌هایی نامنطبق با ارزش‌های فرهنگی و دینی را به دانش‌آموزان منتقل کند، از دیگر دغدغه‌های جدی بود.
- تغییر نقش معلم: با ورود هوش مصنوعی، نقش سنتی معلم به‌عنوان انتقال‌دهنده دانش به چالش کشیده شده و این سؤال مطرح شد که در آینده چه نقشی برای معلم باقی خواهد ماند.
ب. اولویت‌بندی چالش‌ها
پس از طرح دیدگاه‌های اولیه، چالش‌های مطرح‌شده در شش گروه اصلی دسته‌بندی و به رأی گذاشته شد. این گروه‌ها شامل چالش‌های شناختی و انگیزشی دانش‌آموز، چالش‌های هویتی و مهارتی معلم، چالش‌های محتوایی و اعتبارسنجی، چالش‌های امنیتی و اخلاقی، چالش‌های ساختاری و فلسفی مدرسه و راهبردهای مواجهه بود. در نهایت، شرکت‌کنندگان به دو چالش اصلی رأی دادند که نشان‌دهنده اولویت‌های جمعی بود:
- چالش‌های شناختی، مهارتی و انگیزشی متمرکز بر دانش‌آموز
- چالش‌های هویتی، مهارتی و حرفه‌ای متمرکز بر معلم
ج. مطالعه موردی و کاربردی
در بخش سوم، یک مطالعه موردی واقعی با موضوع «دوستی افراطی» به گروه‌ها ارائه شد. برای این کیس، چهار پاسخ متفاوت تهیه شده بود:
- پاسخ اول: چت‌جی‌پی‌تی با پرامپت‌نویسی معمولی
- پاسخ دوم: یک مشاور و معلم راهنمای باتجربه (بیرونی)
- پاسخ سوم: مدل زبانی پولی با پرامپت‌نویسی حرفه‌ای
- پاسخ چهارم: معلم راهنمای واقعی کیس با ۴۰ سال سابقه (استاد حریری)
شرکت‌کنندگان بدون اطلاع از منبع هر پاسخ، آن‌ها را بر اساس کاربردی بودن و میزان انطباق با واقعیت ارزیابی و نمره‌دهی کردند. نتایج این ارزیابی بسیار قابل تأمل بود. پاسخ استاد حریری (معلم راهنمای واقعی) بالاترین امتیاز را کسب کرد، اما نکته جالب، فاصله اندک امتیاز آن با پاسخ چت‌جی‌پی‌تی بود. این تمرین به‌خوبی نشان داد که هوش مصنوعی با وجود ضعف‌ها، در حال نزدیک شدن به توانمندی‌های انسانی است و این مسئله اهمیت پرداختن به نقش و جایگاه معلم را دوچندان می‌کند.
مباحث کلیدی و دیدگاه‌های محوری
کانون اصلی بحث‌ها بر این بود که چگونه می‌توان از هوش مصنوعی به‌عنوان یک «فرصت» بهره برد و در عین حال، «تهدیدهای» آن را مدیریت کرد. در این میان، دیدگاه‌های دکتر طوفانی‌نژاد و استاد حریری به‌عنوان مهمانان و کارشناسان جلسه، بسیار راهگشا بود.
دکتر طوفانی‌نژاد با اشاره به پدیده گندیدگی مغز (Brain Rot) که توسط دیکشنری آکسفورد به‌عنوان لغت سال انتخاب شده، بر خطر وابستگی شناختی به الگوریتم‌ها تأکید کرد. ایشان بیان کردند: «خیلی وقتا خود ماها بعضی موقع‌ها سرمونو میاریم بالا میبینیم که داریم همین طوری وابسته شدیم به هوش مصنوعی». دکتر طوفانی‌نژاد معتقد بود که هوش مصنوعی هنوز در تفکر سطح بالا و حل مسئله‌های پیچیده که نیازمند استدلال ربایشی (Abductive Reasoning)است، توانمند نیست و عملکردی شبیه شرلوک هولمز ندارد. ایشان راهکار را در آموزش مبانی و فهم درست هوش مصنوعی به دانش‌آموزان دانستند تا آن‌ها بدانند «با چه موجودی سر و کار دارند». همچنین ایجاد فضاهای بدون فناوری (Media-Free Zones) را برای تمرین دادن ذهن ضروری خواندند.
استاد حریری که پاسخ چهارم در مطالعه موردی متعلق به ایشان بود و بالاترین امتیاز را از سوی مخاطبان دریافت کرد، با رویکردی پخته و عملیاتی، بر اهمیت نقش معلم در «مانورهای فی‌البداهه» تأکید کردند. ایشان فرمودند: «اگر من خودم طراح مسیر نباشم و مسلط برش نباشم نمی‌تونم اون مانور لازم رو انجام بدم». این دیدگاه نشان می‌دهد که توانمندی‌هایی مانند شهود، خلاقیت لحظه‌ای و ارتباط عمیق انسانی، همچنان وجه تمایز اصلی معلم از ماشین است.
در میان بحث‌ها، دیدگاه‌های متفاوتی نیز وجود داشت. برخی معلمان هوش مصنوعی را ابزاری برای «شخصی‌سازی آموزش» و کمک به خلاقیت می‌دانستند ، در حالی که برخی دیگر بر جنبه‌های مخرب آن بر انگیزه و مهارت‌های بنیادین تأکید داشتند. این تفاوت دیدگاه‌ها به غنای بحث کمک شایانی کرد.
خلاصه نتایج و دستاوردهای اصلی
- هوش مصنوعی یک واقعیت انکارناپذیر است که باید با رویکردی آگاهانه با آن مواجه شد.
- بزرگ‌ترین خطر، تضعیف توانمندی‌های شناختی و انگیزشی دانش‌آموزان و فرسایش مهارت‌های حرفه‌ای معلمان است.
- نقش معلم از «ناقل علم» به «تسهیل‌گر»، «راهنما» و مهم‌تر از آن، «ایجادکننده شوق و کنجکاوی» تغییر خواهد کرد.
- راهکار اصلی، توانمندسازی انسانی (هم معلم و هم دانش‌آموز) برای استفاده هوشمندانه و انتقادی از این ابزار است، نه حذف یا تقابل با آن.
- توصیه‌ها و پیشنهادات کاربردی
- تغییر در طراحی تکالیف و ارزیابی: حرکت از تکالیف مبتنی بر پاسخ‌های آماده به سمت تکالیف پروژه‌محور، عملی و نیازمند تفکر انتقادی و کار گروهی.
- آموزش مبانی به دانش‌آموزان: به جای آموزش صرف ابزارها، به دانش‌آموزان کمک کنیم تا بفهمند هوش مصنوعی چیست و چگونه کار می‌کند تا نگاهی مسلط و استعلایی به آن پیدا کنند.
- تقویت مهارت‌های انسانی: سرمایه‌گذاری مدارس بر روی مهارت‌هایی که هوش مصنوعی در آن‌ها ضعیف است، مانند خلاقیت، تفکر انتقادی، هوش هیجانی و ارتباطات انسانی.
- توانمندسازی معلمان: برگزاری دوره‌های آموزشی برای معلمان جهت آشنایی عمیق با هوش مصنوعی و نحوه استفاده خلاقانه از آن در فرآیند آموزش و تربیت.
- شخصیت دادن به دانش‌آموز: کمک به دانش‌آموزان برای یافتن معنا و هدف در زندگی و تحصیل، تا استفاده از هوش مصنوعی در راستای اهداف بزرگ‌ترشان قرار گیرد و به ابزاری برای تنبلی تبدیل نشود.
جمع‌بندی
دورهمی «چالش‌های هوش مصنوعی» به‌خوبی نشان داد که جامعه مربیان و معلمان دغدغه‌مند، ضمن پذیرش این فناوری جدید، نگرانی‌های عمیق و جدی درباره آینده تربیت دارند. این جلسه نقطه آغازی برای گفتگوهای بیشتر و یافتن راهکارهای عملی و بومی بود تا بتوان از این اسب سرکش، برای رسیدن به اهداف متعالی تربیتی سواری گرفت، نه آنکه با آن مسابقه داد و از آن عقب ماند.
معرفی کانال دورهمی نهم در پیامرسان بله
مطالب و نتایجِ حاصل از دورهمی نهم، به‌همراه منابعِ معرفی‌شده، در گروه این دورهمی بارگذاری شده است. این گروه فرصتی برای شبکه‌سازی، ارتباط با معلمانِ راهنمای دغدغه‌مند و بهره‌مندی از مطالب و منابع مفید پیرامونِ مسائل مطرح‌شده فراهم می‌کند.برای عضویت، بر پیوند زیر کلیک نمایید.
